وقتی که سپاه اسلام به فرماندهی سعد بن ابی وقاص رضی الله عنه از مدینه به قصد فتح ایران و مضمهل کردن پادشاهی فارسیان مجوس، مدینه را ترک می کرد …حضرت امیر المؤمنین رضی الله عنه در حین بدرقه آنها برای آنان سخنرانی کرد و از میان لبهای مبارک او کلماتی بیرون آمد که بهترین وسیله برای تربیت نفوس و دستور سیاسی کامل و قاموس عمومی و همیشگی برای هر امت و هر دولت و هرکس در هر زمان و هر مکان شمرده می شود.

من این کلمات را از روی شعر و حماسه نمی گویم بلکه آن را بعد از غور و بررسی چنین یافته ام. این کلمات را خدمت شما خواننده محترم می گذارم تا آنها را دیده و بیش از پیش تحت تأثیر آن قرار گیری و از آن کلمات تعجب نمایی و اگر خواسته باشی تمام بشریت را برای خواندنش دعوت نمایی، دعوت نما، چون عمر شخصیتی جهانی است، و مغرب زمین پیش از مشرق زمین برای شناختن او می شتابد، او چون یاقوتی است که پیشانی همه انسانها را زینت داده، ایشان فرموده است:

۱- ( إن الله تعالی ضرب لکم الأمثال وصرف لکم الأقوال لیحیی بها القلوب فإن القلوب میته فی صدورها حتی یحییها الله …)

۲- من علم شیئا فلینفع به.

۳- إن للعدل أمارات و تباشیر فأما الأمارات، فالحیاء والسخاء، والهین واللین، وأما التباشیر، فالرحمه.

۴- وقد جعل الله لکل أمر بابا، ویسّر لکل باب مفتاحا.

۵- فباب العدل الاعتبار، ومفتاحه الزهد.

۶- والاعتبار ذکر الموت بتذکر الأموات، والاستعداد له بتقدیم الأعمال.

۷- والزهد أخذ الحق من کل أحد قبله حق، وتأدیه الحق إلی کل أحد له حق.

۸- ولا تصانع فی ذلک أحدا.

۹- واکتف بما یکفیه من الکفاف، فإن لم یکفه الکفاف لم یغنه شیئ.

۱۰- إنی بینکم وبین الله، ولیس بینی و بینه شئ.

۱۱- وأن الله قد ألزمنی رفع الدعاء عنه، فأنهوا شکاتکم إلینا، فمن لم یستطع فإلی من یبلغناها، نأخذُ له الحق غیر متعتع.

۱- خداوند متعال برای شما مثال هایی می زند، گفتار هایی را برای شما بیان می فرماید، تا اینکه دل ها را زنده کند، معنویت همه دلها تا زمانی که خداوند آن را زنده نکرده باشد مرده است.

۲- هر کس چیزی یاد گرفت از آن نفع بگیرد.

۳- و برای عدالت نشانه و علاماتی است، سپس نشانه های عدالت، شرم و سخاوتمندی و بخشش و آرامی و نرمی است. و علامت آن مهربان بودن است.

۴- خداوند برای هر کاری دری مقرر فرموده و برای هر دری کلیدی میسر کرده است.

۵- پس دروازه عدالت عبرت گرفتن است و کلید آن زهد می باشد.

۶- عبرت گرفتن همان یاد آوردن مرگ موقع یادآوری مردگان است و آماده شدن برای عبرت گرفتن انجام دادن کارهای خوب است.

۷- و معنی زهد، گرفتن حق از هر کس که نزد او باشد و حق را به مستحقین سپردن است.

۸- و در گرفتن حق هیچ کس را مدنظر نگیر.

۹- و باید با داشتن قوت کفایت کرد، چون هر کس با داشتن قوت اکتفا نکند چیزی او را ثروتمند و غنی نمی گرداند.

۱۰- من میان شما و میان خدایم، و میان من و خدا چیزی نیست.

۱۱- و خداوند متعال مرا وادار کرده که دعواها را فیصله بخشم. سپس اگر کسی شکایتی داشته باشد به من برساند و اگر خودش نمی تواند بیاید با سفارش کردن به کسی دیگر آن را به من برساند تا اینکه بدون ضرر و اذیت به شکایت او رسیدگی نمایم.

و حالا ما می بینیم که تمامی مردم به خاطر این سخنان او را تشویق می کنند. چون او در میان مردم فردی عجیب و منحصر به فرد و نادر است.

با بیانی کوتاه و بلیغ صحبت کرده که هیچکس به مانند آن نمی تواند در همه موارد حرف بزند.

و من یک کلمه از گفتارش را که در این کتاب مورد نیاز است گرفته و بیان می کنم … .

(الزهد أخذ الحق من کل أحد قبله حق، و تأدیه الحق إلی کل أحد له حق)

«زهد یعنی گرفتن حق از هر کسی که حق را گرفته باشد، و پرداختن حق به هر کسی که مستحق حق است».

این زهدی است که حضرت عمر آن را کلید عدالت نامید.

و این یکی از بزرگترین قضیه های تاریخی و اجتماعی است.

عدالت … گم شده مقدسی که نسلها از زمان آدم به دنبال آن هستند. شاید روزی آن را یافته و به زندگی خود مربوط نمایند.

مگر راه رسیدن به عدل چیست؟

(أخذ الحق من کل أحد قبله حق، وتأدیه الحق إلی کل أحد له حق) «گرفتن حق از هر کس … .

تعریفی عمیق و کامل، اگر دولت خواهانِ این است که عدالت را پایه ریزی کرده و به آن عمل نماید، باید حق را از کسانی که آن را غصب کرده اند، بگیرد و به افرادی که به آنها ظلم شده و حقشان گرفته شده برگرداند.

ای قهرمان قهرمانان دیگر چه؟

(ولا تصانع فی ذلک أحد) «و در گرفتن حق، کسی را در نظر نگیرد …»

بر دولتی که می خواهد عدالت را در اجتماعش پیاده کند لازم و واجب است که از هیچکس شرم نداشته باشد و قوم پرستی در کارش نباشد. چون هواهای نفسانی دشمن حق و حقیقت می باشند.

ای کسی که عقلها را به خود وادار کرده ای دیگر چه؟

(واکتف بما یکفیه من الکفاف، فإن من لم یکفیه الکفاف لم یغنیه شییء) «و با قوت باید اکتفا کرد، چون کسی که به داشتن قوت اکتفا نکرد چیزی او را بی نیاز و ثروتمند نمی کند».

ای حاکم اکتفا کن، ای دولت، با دادن قوت به هر شهروند اکتفا کن، طوری بده که او را بی نیاز کند، چرا؟ … برای اینکه هر کس قوت او را کفایت نکند چیزی او را بی نیاز نمی کند … و حق این است که هر کس با داشتن قوت قانع نباشد. هیچگاه قانع نمی شود، اگر چه تمام گنجهای زمین را به او بدهی.

معنی این چیست؟ … معنایش این است که حضرت عمر رضی الله عنه می بیند و می داند که در صورتی عدالت به سراغ دولت و اجتماع می آید که آن دولت حق را از غاصبان گرفته و به مظلومین برگرداند.

و بر دولت واجب است که برای اقامه عدالت در میان افراد خود فقط به تعداد نیازهای عمومی ملت بپردازد، نه آنقدر زیاد بدهد که بیت المال را خالی کند و نه آنقدر کم که ذلیل شده و به گدایی بپردازند. مانند این است که عمر با این کلمات عدالت اجتماعی را به صورتی کامل بر زبان آورده و به ملت معرفی می نماید. چون در گرفتن حق از گردنکشان و پرداخت آن به مستضعفین تأکید می نماید.

پس او حق هر شهروند را برای دولت مرزبندی نموده و می گوید که فقط به اندازه نیاز او باید پرداخته شود. پس اگر حق هر هموطن کفاف و قوت است، پس حضرت عمر سوسیالیزم (توزیع عادلانه‌ی ثروت و غلبه مردم بر مستقبل خود ) را در دو کلمه خلاصه می نماید … عدالت … کفایت.

و از اینجاست که حضرت عمر  دستور میدهد که اموال اضافی از ثروتمندان گرفته شده و به نیازمندان برگردانیده شود. او می فرماید :(أخذ الحق من کل أحد قبله حق، وتأدیه الحق إلی کل أحد له حق) « باید حق را از هر کس که حق را غصب کرده گرفت و به افرادی که حق آنها ضایع شده برگرداند.

و اینجاست که حضرتش بر دولت لازم و واجب می گرداند که باید برای برپایی عدالت اجتماعی، بزور و قوت ثروتمندان را وادار کرد که اموال اضافی خود را به دولت بپردازند، تا دولت آن را به کسانی بدهد که قوت روزانه خود را ندارند.

گفتارش چنین است:

(ولا تصانع فی ذلک أحداً)

«و برای برپائی آن از هیچکس پروائی نداشته باش».

و از اینجاست که عمر  دولت را دستور میدهد که همه هموطنان را تحت نظر و مراقبت داشته باشد، تا هیچکس از حق خود و نیاز خود تجاوز نکند.

چون هر کس بیش از کفایت خود داشته باشد به هموطن دیگر خود تجاوز کرده و حق او را غصب کرده است و در این مورد می فرماید:

(و اکتف بما یکفیه من الکفاف) «و باید با داشتن قوت اکتفا نماید».

این شعاههایی از انوار آن خطبه پر ارج است … ، از سوسیالیزم با ابعاد مختلفش گسترده‌تر است، و اصول کامل آسمانی را برای بشر مطرح می نماید، و با اعجازی شگفت انگیز میان حق خدا و حق بندگان خدا پیوندی ناگسستنی ایجاد می نماید. اگر همه کمونیستها به صف نزد ما بیایند، و بگویند که سوسیالیزم عمر و اسلام کجاست؟ بالفور و شتاب خواهیم گفت:

(أخذ الحق من کل أحد علیه حق وتأدیه الحق إلی کل أحد له حق).

«حق را باید از هر غاصب گرفت و به مستحق پرداخت».

(ولا تصانع فی ذلک أحداً، واکتف بما یکفیه من الکفاف) «و در گرفتن حق از هیچکس شرم و حیا نداشته باشد، و باید با داشتن قوت اکتفا کند».