این روزها و در اوج التهابات سیاسی و مذهبی در سطح منطقه و مخصوصاً با انبوه تبلیغات هدفدار و گزینشی رسانەهای مخالف، سیمایی خشن و ستیزەجویانە از دین و دینداران به ذهن و ضمیر مردم القا شده که حقیقتاً تناسبی با روح و سرشت اسلام و سیرهٔ نورانی پیامبر (ص) ندارد؛ اگر هم تلاشی برای نمایاندن محتوای مهرآمیز و متسامح دین صورت می گیرد، عدّەای آن را نوعی روتوش کاسبکارانهٔ مدّعیان اسلام و تلاشی عقیم از سوی نواندیشان دینی برای همنوایی با گفتمان روز می انگارند تا اصالت این رویکردها در متن خود دین!

از این رو به عنوان سند و شاهدی تاریخی از اصالت آشتی گرایی اسلام، توصیف عملکرد صلح محورانهٔ پیامبر اسلام در نوشتەهای یکی از مشاهیر علمای اسلام در قرن هشتم قمری را تقدیم خوانندگان گرامی می نماییم تا هم تأکیدی بر اصالت همزیستی در فقه اسلامی و هشداری برای متدیّنین خشونت گرا باشد و هم در تعدیل و اصلاح نگرش کسانی که صلح جویی اسلام را شعار اختراعی و ژست نچسب اسلامگرایانِ نوین می انگارند، مؤثّر افتد.

امام ابن قیّم جَوزیّه (رح) از عالمان قرن هشتم هجری قمری در کتابی که در پاسخ برخی انتقادات یهود و نصارا نوشته است، دربارهٔ تأکید اسلام بر وجوب آزادی در گزینش دین و منع تحمیل اسلام و ناچاری بودن جنگ های پیامبر  (ص) چنین می نویسد*:

“خدای متعال پیامبر  (ص) را کە برانگیخت، بیشتر پیروان دیگر ادیان، داوطلبانه و با اختیار خویش به او و جانشینانش پیوستند و او اَحَدی را مجبور به قبول اسلام نکرد و فقط با کسانی که با او جنگیدند وارد جنگ شد و در اجرای فرمان پروردگارش: “لا اِکراهَ فِی الدّینِ…” ،که یک نفیِ بیانگر نهی است و تحمیل دین را منع می کند، با کفّارِ همپیمان و اهل صلح، جنگ نکرد و آنان را وادار به قبول دینش نکرد؛ توضیح این که آیهٔ مزبور زمانی نازل شد که شماری از صحابه قصد داشتند آن دسته از پسرانشان را که پیش از اسلام به اهل کتاب گرویده بودند، با اجبار به اسلام بازگردانند! امّا خدای متعال آنان را از تحمیل دین منع کرد تا فرزندانشان آزادانه به اسلام بگروند!….هر که در عملکرد پیامبر (ص) دقّت کند برایش روشن خواهد شد که ایشان هیچ گاه کسی را به قبول دینش مجبور نکرده  و فقط با کسانی جنگیده است که با او به جنگ پرداختەاند و با کفّار همپیمان و اهل صلح،مادام که بر پیمان خویش بوده و عهد خویش را نقض نکرده بودند، نمی جنگید و حتّی خدای متعال به او فرمان داد که تا زمانی که کفّار پیمان شکنی نکردەاند او نیز به عهد خویش وفادار باشد:”فَمَا اس٘تَقاموا لَکُم٘ فَاس٘تَقیموا لَهُم”(توبه:۷)!

هنگامی که به مدینه تشریف برد، با یهودیان آن جا پیمان همزیستی بست و دینشان را به رسمیّت شناخت؛ امّا وقتی آنان عهد شکستند و جنگ را آغاز کردند، با آنان جنگید و برخی را بخشود، تعدادی را اخراج کرد و برخی دیگر را به قتل رساند.

نیز وقتی با قریش پیمان صلحِ ده ساله امضا کرد، با آنان وارد جنگ نشد مگر پس از عهدشکنی آنان؛ به دنبال این عهدشکنی، بر خاک و مالشان تاخت؛ قریش قبلاً نیز در رخدادهای اُحد،خندق و بدر، جنگ را بر پیامبر تحمیل کردند و اگر آنان جنگ را آغاز نمی کردند، پیامبر با آنان نمی جنگید”.

گر چه در شرایط کنونی و تحت تأثیر عواملی چون ضدّیت و تحریف گریِ امپراتوری رسانەای غرب علیه اسلام، منازعات شرم آور و تأسّف برانگیز  فرقەای و عملکرد بیزارکنندهٔ مدّعیان مسلمانی، جلب موافقت عمومی برای قبول اصالت تسامح و تساهل در اسلام، کار آسانی نیست امّا مطالعهٔ روشمند متون اصلی این دین و دقّت در سیرهٔ نبوی نشان می دهد که پتانسیل و بلکه غنای ارزشی کافی برای پلورالیسم فرهنگی و سیاسی در آموزەهای اسلامی هست و مخصوصاً اگر سطحی مطلوب از سامان یافتگی و توسعه، در جامعه استقرار یافته باشد و خصیصهٔ انفکاک حقّانیّت اعتقادی از حقّانیّت سیاسی و قضایی و عدم وابستگی عدالت به همکیشی در فقه اسلامی، مجال بروز و ساختارسازی بیابد، می توان به جرأت ادّعا کرد که مسلمانی نه مانع و مخل، بلکه پشتوانهٔ آزادی سیاسی و تنوّع فرهنگی و مبنا و مشوّق انسجام و همزیستی هویّت های متفاوت خواهد بود.

*هدایهُ الحَیارى لِأَجوِبَهِ الیهودِ والنَّصارى – ص۱۳.

نویسنده: جلیل بهرامی نیا